Deiktyki w pragmatyce to kluczowe pojęcie odnoszące się do wyrażeń językowych, których znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu komunikacyjnego.
Oprócz deiktyków językowych, takich jak zaimki osobowe, czasy gramatyczne czy okoliczniki miejsca i czasu, istnieją również deiktyki społeczne i logiczne.
Zrozumienie cech poszczególnych rodzajów deiktyków jest niezbędne do efektywnej komunikacji i interpretacji kontekstu.
Ⅰ Wprowadzenie
Deiksis jest ważną koncepcją w komunikacji, obejmującą wyrażenia językowe, których znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu. Zaczniemy od deixis językowej, a następnie omówimy różne jej typy: deixis czasową, przestrzenną, społeczną, logiczną, dyskursywną i symboliczną. Dzięki temu będziemy mogli lepiej zrozumieć naturę deixis i cechy charakterystyczne każdego z jej typów. W części głównej omówimy każdy z nich.
Ⅱ Część główna
1. Czym jest deixis?
① Koncepcja deixis (Deixis)
Deiksis odnosi się do relacji kontekstowej wskazania, którą można zrozumieć jedynie poprzez kontekst lub sytuację, w której mówca wskazuje na jakiś obiekt podczas mówienia. Spełnia również cechy charakterystyczne takie jak: potwierdzalność i ograniczoność wskazywanego obiektu oraz zależność od punktu odniesienia mówcy, tworząc w ten sposób wskaźnik ograniczający.
Na przykład, takie wskaźniki jak „ja”, „ty”, „to”, „tamto”, „teraz”, „wtedy” nie mogą być jednoznacznie zrozumiane bez kontekstu lub sytuacji.
Wyrażenia deixis obejmują zaimki wskazujące (zaimki dzierżawcze), zaimki osobowe (np. zaimek), czasowniki, określone przysłówki czasu i miejsca oraz różne cechy gramatyczne bezpośrednio związane z sytuacją wypowiedzi.
Na przykład, słowa takie jak „tutaj”, „tam”, „dzisiaj”, „jutro”, „wtedy” mają różne znaczenia w zależności od kontekstu. Kiedy mówca używa tych słów, słuchacz musi wziąć pod uwagę kontekst, aby zrozumieć ich znaczenie. Deiksis odgrywa bardzo ważną rolę w komunikacji językowej, a zrozumienie kontekstu jest niezbędne do efektywnej komunikacji.
② Centrum deixis
Oznacza punkt odniesienia, z którego mówca wskazuje na jakiś obiekt. Jest on wyrażany z punktu widzenia mówcy i może się zmieniać w zależności od kontekstu i sytuacji, dzięki czemu przekazywane jest znaczenie.
③ Sposób użycia deixis
Jeżeli znaczenie wyrażenia deixis nie jest jasne, wskazanie jego znaczenia poprzez kontekst nazywamy użyciem symbolicznym, a wskazanie obiektu za pomocą gestów lub mimiki – użyciem gestualnym.
2. Klasyfikacja deixis
① Deiksis językowa (linguistic deixis):
Oznacza relację kontekstową wskazania, którą można zrozumieć jedynie poprzez kontekst lub sytuację. Obejmuje ona różne wskaźniki, a obiekt, na który wskazują, jest dokładnie określany w zależności od kontekstu lub sytuacji. Deiksis językowa odnosi się do wskazania konkretnego obiektu lub miejsca za pomocą języka, a typowym przykładem są zaimki osobowe (ja, ty, on, ona itp.).
Deiksis językowa odbywa się głównie za pomocą konkretnych słów lub wyrażeń, a ich znaczenie jest określane przez kontekst. Na przykład, słowa takie jak „tutaj”, „tam”, „to”, „tamto”, „ja”, „ty” wskazują na konkretny obiekt lub miejsce w zależności od sytuacji wypowiedzi, a ich znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu.
Deiksis językowa jest ważną koncepcją w lingwistyce i ma związek z różnymi badaniami. Odgrywa kluczową rolę w rozumieniu i interpretacji znaczenia języka i jest jednym z niezbędnych elementów efektywnej komunikacji.
② Deiksis czasowa (temporal deixis):
Deiksis czasowa odgrywa ważną rolę w komunikacji językowej. Przekazuje informacje dotyczące czasu wypowiedzi, zapewniając jasny kontekst czasowy i ułatwiając komunikację. Ponadto, ponieważ wyrażanie czasu różni się w zależności od kultury i języka, ważne jest zrozumienie tych różnic i odpowiednie reagowanie na nie.
Deiksis czasowa to powiązanie pojęć czasu, miejsca i osób, które istnieją w świecie, w którym żyjemy, z językiem. Można to przedstawić jako umieszczenie czasu na osi, a pojęcia świata poruszają się wzdłuż tej osi, lub pojęcie czasu porusza się wzdłuż osi.
Typowymi przykładami wyrażeń deixis czasowej są: „teraz”, „dziś”, „jutro”, „wczoraj”, „już”, „wtedy”. Wyrażenia te wskazują na czas teraźniejszy, przeszły lub przyszły w odniesieniu do momentu wypowiedzi i jasno przekazują kontekst czasowy wypowiedzi.
W związku między pojęciem czasu a językiem, czas jest pojęciem istniejącym w świecie, w którym żyjemy, a język służy do wyjaśniania pojęć związanych z czasem, miejscem i osobami. Z punktu widzenia rozumienia czasu, czas jest umieszczony na osi, a pojęcia świata poruszają się wzdłuż tej osi, lub pojęcie czasu zmienia się wzdłuż osi.
Możemy rozumieć czas jako stałą, a świat jako stały, lub jako płynący z przyszłości do przeszłości wzdłuż osi świata. W oparciu o te perspektywy możemy użyć metafor „ruchomego świata” i „ruchomego czasu”, aby wyjaśnić czas.
Jednostki czasu mogą być zależne lub niezależne od kalendarza i mogą być podzielone na jednostki pozycyjne i niepozycyjne. Czas wejścia odnosi się do momentu wypowiedzi, a czas odbioru – do momentu zrozumienia. W zależności od kontekstu wypowiedzi pojawia się deixis, w którym zmienia się pozycja czasowa.
③ Deiksis przestrzenna (spatial deixis):
Deiksis przestrzenna jest koncepcją używaną w języku i komunikacji, odnoszącą się do wskazania lokalizacji lub kierunku w przestrzeni. Typowe przykłady to „tu”, „tam”, „tam”, „przód”, „tył” itp. Wyrażenia te wskazują na określoną lokalizację lub kierunek w zależności od kontekstu. Deiksis przestrzenna dostarcza względnego kontekstu przestrzennego w odniesieniu do pozycji mówiącego lub słuchającego i może być interpretowana w zależności od sytuacji.
Deiksis przestrzenna jest ważna dla płynnej komunikacji i jasnego przekazywania informacji. W zależności od sceny wypowiedzi pojawia się deixis, w którym zmienia się wskazywana przestrzeń, a uwzględnienie kontekstu wypowiedzi jest ważne dla zrozumienia dokładnego znaczenia. Na przykład, w zdaniu „Spotkajmy się przed tą szkołą” „ta szkoła” wskazuje na różne miejsca w zależności od sceny wypowiedzi. Dlatego ważne jest używanie odpowiednich wyrażeń deixis przestrzennej, aby jasno przekazać sytuację.
④ Deiksis społeczna (social deixis):
Deiksis społeczna jest jedną z ważnych koncepcji w języku i komunikacji. Wskazuje na sytuację społeczną lub relacje, a typowe przykłady to „profesor”, „matka”, „przyjaciel”, „szef” itp. Wyrażenia te wskazują na określoną pozycję społeczną lub relację.
Deiksis społeczna jest koncepcją używaną w pragmatyce, wskazującą na pozycję społeczną i relacje w zależności od sceny wypowiedzi. Na przykład, używając zwrotu „Szanowny Panie Profesorze” wyrażamy pozycję społeczną. Również końcówki zdań mogą wskazywać na relacje społeczne, np. „Idziesz do szkoły?” a „Czy idzie Pan do szkoły?”
Deiksis społeczna jest wyrażana na różne sposoby, a uwzględnienie kontekstu wypowiedzi jest ważne dla zrozumienia dokładnego znaczenia. Odgrywa ona ważną rolę w budowaniu interakcji i relacji. Dlatego poprzez odpowiednie używanie deixis społecznej w języku i komunikacji można utrzymać lepsze relacje z drugą osobą.
⑤ Deiksis logiczna (logical deixis):
Deiksis logiczna odnosi się do wskazania logicznej relacji między mówiącym a słuchającym, i jest głównie używana do wyjaśniania stanu logicznego, warunków, zdarzeń itp. Jest to ważny element wskazujący logiczny ciąg dialogu lub tekstu, i jest głównie używana w argumentacji lub dedukcji logicznej.
Typowe przykłady deixis logicznej to „zatem”, „więc”, „to znaczy” itp. Wyrażenia te są głównie używane do ujawnienia struktury logicznej argumentu lub do wyjaśnienia logicznej relacji między poprzednio przedstawionym argumentem a wnioskiem. Te odniesienia pomagają utrzymać logiczną spójność wypowiedzi i dostarczyć słuchaczowi jasnej struktury logicznej.
Ten rodzaj deixis logicznej pomaga w przekazywaniu jasnego znaczenia i utrzymaniu logicznej spójności wypowiedzi. Jest ona szczególnie używana do wskazania struktury logicznego argumentu lub do wyjaśnienia logicznej relacji między poprzednio przedstawionym argumentem a wnioskiem. Dlatego też, użycie deixis logicznej pozwala na jasne przekazanie intencji wypowiedzi.