Pragmatik analiz, iletişim bağlamına göre anlamı değişen dilsel ifadeleri ele alan önemli bir kavramdır.
Kişi zamirleri, zaman kipleri, mekân/zaman zarfları gibi dilsel analizlerin yanı sıra toplumsal ve mantıksal analiz gibi çeşitli türler mevcuttur.
Her türün özelliklerini anlamak, etkili iletişim ve bağlamı anlamak için gereklidir.
Ⅰ Giriş
Deiksis (gösterge), iletişimde önemli bir kavramdır ve duruma göre anlamı değişen dilsel ifadeleri içerir. Dilsel deiksisten başlayarak, zamansal, mekânsal, sosyal, mantıksal, söylem ve simgesel deiksise kadar çeşitli türleri ele alacağız. Bu sayede deikisin özünü ve her türün özelliklerini daha net anlayabileceğiz. Şimdi, ana bölümde bunların her birini açıklayacağız.
Ⅱ Gövde
1. Deiksis Nedir?
① Deiksis (Deixis) Kavramı
Deiksis, konuşmacının konuşurken bir nesneyi doğrudan işaret ederek, bağlam veya durum aracılığıyla anlaşılabilen bağlamsal gösterge ilişkisini ifade eder. Ayrıca, gösterge nesnesinin doğrulanabilirliği ve sınırlılığı ile konuşmacının başlangıç noktasına bağlılığı gibi özellikleri karşılayarak sınırlı gösterge oluşturur.
Örneğin, 'ben', 'sen', 'bu', 'o', 'şimdi', 'o zaman' gibi göstergeci ifadeler, bağlam veya durum olmadan işaret ettikleri nesneyi açıkça anlamak mümkün değildir.
Deiksis ifadeleri arasında gösterge sıfatları (demonstratif), şahıs zamirleri gibi zamirler (pronoun), zaman kipleri, belirli zaman zarfları, yer zarfları ve konuşma durumuyla doğrudan ilgili çeşitli dilbilgisi özellikleri bulunur.
Örneğin, "burada", "orada", "bugün", "yarın", "o zaman" gibi kelimeler bağlama göre farklı anlamlar taşır. Konuşmacı bu kelimeleri kullandığında, dinleyici anlamı anlamak için bağlamı dikkate almalıdır. Deiksis, dilsel iletişimde çok önemli bir rol oynar ve bağlamı anlamak etkili iletişim için olmazsa olmazdır.
② Deiksisin Merkezi
Konuşmacının bir nesneyi işaret ederken kullandığı referans noktasını ifade eder. Konuşmacı merkezli olarak ifade edilir ve bağlam ve duruma göre dinamik olarak değişebilir; bu sayede anlam iletilir.
③ Deiksisin Kullanımı
Deiksisin ifadesi olarak, anlamı belirsiz olduğunda bağlam aracılığıyla anlamını işaret etmeyi simgesel kullanım, jest ve mimikler aracılığıyla nesneyi işaret etmeyi ise jest kullanımı olarak adlandırırız.
2. Deiksisin Sınıflandırılması
① Dilsel Deiksis (linguistic deixis):
Bağlamsal gösterge ilişkisini ifade eder ve yalnızca bağlam veya durum aracılığıyla anlaşılabilir. Çeşitli göstergeci ifadeleri içerir ve bağlam veya duruma göre işaret ettiği nesne doğru bir şekilde anlaşılır. Dilsel deiksis, dil aracılığıyla belirli bir nesneyi veya konumu işaret etmeyi ifade eder ve tipik örnekleri arasında şahıs zamirleri (ben, sen, o, onlar vb.) bulunur.
Dilsel deiksis çoğunlukla belirli kelimeler veya ifadeler aracılığıyla gerçekleşir ve anlamı bağlama göre belirlenir. Örneğin, "burada", "orada", "bu", "o", "ben", "sen" gibi kelimeler konuşma durumuna göre belirli bir nesneyi veya konumu işaret eder ve bağlama göre anlamı değişir.
Dilsel deiksis, dilbilimde önemli bir kavramdır ve çeşitli araştırmalarla ilgilidir. Dilin anlamını anlama ve yorumlamada temel bir rol oynar ve etkili iletişim için gerekli unsurlardan biridir.
② Zamansal Deiksis (temporal deixis):
Zamansal deiksis, dilsel iletişimde önemli bir rol oynar. Konuşma zamanıyla ilgili bilgileri karşı tarafa iletmek, net bir zamansal bağlam sağlamak ve iletişimi kolaylaştırmak için kullanılır. Ayrıca, kültür ve dillere göre zamanın ifadesi farklılık gösterdiğinden, bu farklılıkları anlamak ve uygun şekilde yanıt vermek önemlidir.
Zamansal deiksis, dile bakılmaksızın yaşadığımız dünyada var olan zaman, yer ve insanların kavramlarını dil ile ilişkilendirip açıklamaktır. Zamanı bir eksen üzerinde konumlandırarak, dünya kavramlarının bu eksene göre hareket ettiğini veya zaman kavramının bu eksen üzerinde hareket ettiğini düşünebiliriz.
Tipik zamansal deiksis ifadeleri arasında "şimdi", "bugün", "yarın", "dün", "artık", "o zaman" gibi ifadeler bulunur. Bu ifadeler, konuşma anını referans alarak şimdiki, geçmiş ve gelecek zamanı işaret eder ve konuşmanın zamansal bağlamını açıkça iletir.
Zaman kavramı ve dil arasındaki ilişkide, zaman yaşadığımız dünyada var olan bir kavramdır ve dil aracılığıyla zaman, yer ve insanlarla ilgili kavramları açıklar. Zamanı anlama perspektifinde, zamanı bir eksen üzerinde konumlandırarak dünya kavramlarının bu eksene göre hareket ettiğini ve zaman kavramının bu eksen üzerinde değiştiğini düşünürüz.
Zaman eksenine ilişkin bakış açısı, zamanı sabit, dünyayı ise sağlam olarak görme veya dünyanın eksenine göre gelecekten geçmişe doğru aktığını anlama şeklinde olabilir. Bu bakış açısına göre, zamanı açıklamak için "hareket eden dünya" ve "hareket eden zaman" metaforlarını kullanabiliriz.
Zaman birimleri takvime bağlı veya bağlı olmayabilir ve konumsal ve konumsal olmayan birimler olarak ayrılabilir. Giriş zamanı konuşmanın anını, alma zamanı ise bunun anlaşılma anını ifade eder. Konuşmanın bağlamına bağlı olarak zamansal konumda değişiklik gösteren deiksis oluşur.
③ Mekânsal Deiksis (spatial deixis):
Mekânsal deiksis, dilde veya iletişimde kullanılan bir kavramdır ve mekânsal konum veya yönü işaret eder. Tipik örnekler arasında "bu taraf", "o taraf", "şura", "ön", "arka" gibi ifadeler bulunur. Bu ifadeler, bağlama göre belirli bir konum veya yönü işaret eder. Mekânsal deiksis, konuşan veya dinleyen kişinin konumuyla ilgili olarak göreceli bir mekânsal bağlam sağlar ve duruma göre yorumlanabilir.
Mekânsal deiksis, iletişimi kolaylaştırmak ve durumu açıkça iletmek için önemlidir. Konuşma ortamına bağlı olarak işaret edilen mekânın değiştiği deiksis oluşur ve bu, konuşmanın bağlamını dikkate alarak doğru anlamı kavramak için önemlidir. Örneğin, "Bu okulun önünde buluşalım." cümlesindeki 'Bu okul', konuşma ortamına göre işaret ettiği mekân değişir. Bu nedenle, durumu açıkça iletmek için uygun mekânsal deiksis ifadeleri kullanmak önemlidir.
④ Sosyal Deiksis (social deixis):
Sosyal deiksis, dil ve iletişimde önemli kavramlardan biridir. Sosyal durumu veya ilişkiyi işaret eder ve tipik örnekleri arasında "Hocam", "Anne", "Arkadaş", "Amir" gibi ifadeler bulunur. Bu ifadeler belirli bir sosyal konumu veya ilişkiyi gösterir.
Sosyal deiksis, konuşma eylemi kuramında kullanılan bir kavramdır ve konuşma ortamına bağlı olarak işaret ettiği sosyal statü ve ilişkiyi gösteren deiksistdir. Örneğin, "Saygıdeğer öğretmenime" gibi hitaplar kullanarak sosyal statüyü ifade edebiliriz. Ayrıca, "Okula gidiyor musun?" ve "Okula gidiyor musunuz?" gibi ekler aracılığıyla sosyal ilişkiyi gösterebiliriz.
Sosyal deiksis çeşitli şekillerde ifade edilir ve konuşmanın bağlamını dikkate alarak doğru anlamı kavramak önemlidir. Bu, etkileşim ve ilişki kurmada önemli bir rol oynar. Bu nedenle, dil ve iletişimde uygun sosyal deiksis kullanarak karşı taraftaki kişilerle olan ilişkiyi daha iyi sürdürebiliriz.
⑤ Mantıksal Deiksis (logical deixis):
Mantıksal deiksis, konuşan ve dinleyen kişi arasındaki mantıksal ilişkiyi işaret eder ve çoğunlukla mantıksal durumları, koşulları, olayları vb. açıklamak için kullanılır. Bu, diyalog veya metnin mantıksal akışını gösteren önemli bir unsurdur ve çoğunlukla argüman veya mantıksal çıkarım için kullanılır.
Mantıksal deiksisin tipik örnekleri arasında "bu nedenle", "dolayısıyla", "yani" gibi ifadeler bulunur. Bu ifadeler çoğunlukla mantıksal argüman biçimini ortaya koymak veya daha önce sunulan iddia ile sonuç arasında mantıksal ilişkiyi ortaya koymak için kullanılır. Bu tür atıflar, konuşmanın mantıksal tutarlılığını korur ve dinleyene açık bir mantıksal yapı sağlar.
Bu mantıksal deiksis, konuşmanın anlamını açıkça iletmeye ve mantıksal tutarlılığı korumaya yardımcı olur. Özellikle mantıksal argüman yapılarını göstermek veya daha önce sunulan iddia ile sonuç arasında mantıksal ilişkiyi belirtmek için kullanılır. Bu nedenle, mantıksal deiksis kullanarak konuşmanın amacını açıkça iletebiliriz.